تاریخ موسیقی – دوره باستان

دوره باستان (تا حدود 450 م):

 

” اگر کسی در هماهنگی بین روح و جسم استاد باشد، خواهیم دید در موسیقی استادتر از کسی است که در هماهنگی بین سیم ها مهارت دارد. “

افلاطون

قدیمی ترین نگاره ها و سنگ نوشته ها که از موسیقی بجا مانده، مربوط به حدود 3000 سال پیش از میلاد مسیح است. قدیمی ترین نگاره ها مربوط به مناطق بین النهرین و مصر و سومر و … است. این نگاره ها بیانگر اهمیت ساز های کوبه ای و رقص و آواز در آن دوره است. البته که ساز هم نقش مهمی در آن دوران داشته و یکی از نگاره ها مرتبط با “چنگ سه سیم” است که در موزه ی بریتانیا نگهداری میشود و خود چنگ از قدیمی ترین ساز های بشریت است.

برای فهم درست مطالب ما مطالب و گفته را بر اساس نوع ساز ها طبقه بندی میکنیم تا بتوانیم منسجم تر مطلب را برسانیم.

در مباحث سازشناسی ما باید بدانیم که ساز ها به چندین طبقه تقسیم میشوند:

1- ساز های کوبه ای

2- ساز های بادی

3- ساز های زهی

این سه دسته حالت کلی تقسیم بندی سازی است که در درون آن تقسیم بندی ریزتر و کوچک تر میشود.

ما بعد از بررسی ساز ها و شیوه ی استفاده آنها میریم سراغ شیوه ی نگارش نتی و آداب و سنن آن دوران و …

فقط بخاطر داشته باشید که در دوره باستان و بخصوص در منطقه ی بین النهرین ساز ها و موسیقی بیشتر جنبه ی مراسم قربانی و مراسم مذهبی داشته است.

ساز های کوبه ای:

ساز های کوبه ای جزو دسته ساز هایی است که اهمیت بالایی دارد و در بیشتر گروه ها مورد استفاده قرار میگیرد. این دسته از ساز ها ریتم آهنگ یا بعد زمانی آهنگ را همراهی میکند.

طبل ها:

در ابتدا طبل ها با کنده ی درخت توخالی درست میشد که اگر بر روی آن پوست هم کشیده شود، دارای زیر و بمی آوایی نیز میشود. اسم عامیانه طبل در سومر اوب ( UB ) بوده است. کلدانیها نیز احتمالا لفظ اوپو را برای طبل بکار میبردند. طبل ها در ابتدا یکطرفه بوده. طبل ها دارای انواع مختلفی هستند که گونه ای کوچک تر هستند که به آن اوب-تور میگفتند و گونه های دیگری مثل طبل چینی و ساعت شنی و …

طبل ها در همراهی مراسم مذهبی در آن دوران بکار میرفته و اغلب

بر گردن آویخته میشده.

” اآ ” نیز نام یکی از خدایان سومری است که به خدای طبل شناخته

میشود.

نوع دیگری از طبل که کنون اطلاعاتی از آن داریم، لیلیس یا لیلیسو ( lilissu ) است. از این دو نوع کوچک و بزرگ وجود دارد که در حرکت های دست جمعی استفاده میشده است.

دایره زنگی:

این نوع از ساز ها خویشاوندی نزدیکی با طبل ها دارند و جزو ساز های

همراهی کننده ی زمان هستند. این ساز ها معمولا در قاب های مستطیل شکل قرار

میگرفتند و در یک طرف آن پوست کشیده میشد. نام سومری این ساز

آ-دا-پا  (A-Da-Pa ) است که باز هم در دو اندازه کوچک و بزرگ ساخته میشدند.

این ساز برای خدای ” انو” کاربرد داشت.

زنگوله:

سیستروم که زنگوله ی مصری است، نمونه ی جالبی از زنگوله هاست.

ساز های بادی:

ساز های بادی از مهمترین ساز های دوره ی باستان است. همراهی این ساز ها با ساز های کوبه ای ارکستر های قدیمی را تشکیل میدهد. ارکستر های قدیمی عموما برای مذهبیات و برای مسائل نظامی کاربرد داشته است که مهمتر از همه مبحث مذهب است.

فلوت ها:

فلوت از سازهای مورد احترام معابد بوده که در نقشی که تاریخ شناسان از اور پیدا کردن، شاهد همراهی فلوت و چنگ و سیستروم هستیم. فلوت عمودی ساده در بین ایرانی ها به نی شناخته میشود. این ساز در بین النهرین تی-قی ( Ti-Gi ) نامیده شود.

دو نای:

دونای در حقیقت دو نی به هم متصل است. این ساز نیز در بین مردم و گروه های

ارکستر بسیار طرفدار داشت. تغییراتی که فلوت در بازه زمانی کوتاه مدت داشت،

پدید آمدن دونای و دهانه ی چرمی یا زبانه است که به این زبانه ها “فوریبیا” میگفتند.

نوازندگان دونای اغلب مردان بودند زیرا افسانه ای در بین مردم پخش شده بود که

میگفت: کسی که دونای بنوازد صورتش کج و کوله میشود.

 

 

شیپور و بوق ها:

شیپور و بوق ها حکم ساز هایی مثل هورن و ترومپت را در حال حاضر دارند. شیپور

از ساز های بسیار قدیمی است که شکل ابتدایی آن از شاخ حیوانات درست میشده است.

و برای اعلان جنگ کاربرد داشته است. این شیپور ها افسانه ها و داستان هایی نیز

داشته اند. در حقیقت صدای بلند و رعد آسای آنان باعث ساخت چنین افسانه هایی شده

بود. از این ساز ها نیز در معابد برای احضار و راندن شیاطین استفاده میکردند.

 

 

ساز های زهی:

مسلما ظهور ساز های زهی در تمدن بین النهرین نشانه ی پیشرفت این قوم است. ساز هایی مثل طبل و نی و … از دستکاری ساده در طبیعت بدست می آید اما پدید آمدن ساز هایی که سیم در آنها وجود دارد قطعا نشان دهنده ی پیشرفت تمدن خواهد بود.

چنگ ها (Harp):

چنگ از ساز های محبوب و قدیمی است که دارای اهمیت فراوان در ارکستر بوده. چنگ نیز همانند دیگر سازها دارای تکامل فراوان بوده است. نام سومری این ساز قیش-زاق-سال ( Gis-Zag-Sal ) بوده

است. گروهی از محققین معتقدند که ساز چنگ با الهام از کمان چنگی ساخته شده است و

بسیاری از چنگ ها هم در حقیقت به شکل کمان هستند با تعداد سیم های متفاوت. به دلیل

برتری این ساز نسبت به ساز های دیگر، این ساز را مقدس میشمردند و افسانه ای برای

آن ساخته اند که بدین شرح است: نینوراشه خدای شجاع آن را برای انلیل ساخت، وقتی

که انکی خدای آواز و موسیقی ستایش خود را روا میدارد، نیزابای الهه پند های خود را

جاری میسازد.

همانطور که گفته شد تعداد سیم چنگ متغیر است. شکل ابتدایی آن دارای سه یا چهار سیم بوده است و امروزه چنگ ها بین 19 تا 47 سیم دارند.

لیر (Lyer):

لیر نیز از ساز هایی است که از چنگ الهام گرفته شده و به آن چنگ رومی نیز میگویند. لیر برای همراهی با آواز بکار میرفته است و همانند چنگ دارای سیم متفاوت است که در نگاره ها ما لیر 5 و 6 سیم و همچنین 11 سیم را مشاهده میکنیم.

نکته ی مهم در خصوص لیر اینست که محبوبیت این ساز به بین النهرین محدود نمیشود و در بین تمامی ملت ها و اقوام و قبیله ها رواج داشته است. فراموش نکنید که با مبادلات تجاری و … بین کشور ها و تمدن ها ساز ها و فرهنگ ها نیز مبادله میشود.

                              

لوت (Lute):

لوت از ساز های زهی است که دارای دسته بلند و کاسه ی خمیده است. لوت اگرچه از ساز های محبوب دوره ی باستان است اما در رنسانس خواهیم دید که محبوبیت آن به اوج میرسد.

سنتور یا قانون:

اگرچه امروزه سنتور و قانون با هم تفاوتی دارند اما منشا هر دوی آنها تفکر باستانی آن است که بر جعبه ای مستطیلی شکل بتوان سیم هایی متصل کرد و از آن موسیقی تولید کرد. در طی تاریخ همین شکل مستطیلی جای خود را به مربع داد.

امروزه نیز شاهد این هستیم که سنتور با گونه ای مضراب نواخته میشود و قانون با انگشت و یا گونه ای دیگر با مضراب نواخته میشود که هر کدام صوت منحصر بفرد خود را دارد.

در کل ساز و نوازندگی در دوره ی باستان و تمدن بین النهرین، جنبه ی مراسم قربانی و سوگواری داشته است. در سال 2370 پیش از میلاد، سومریان زیر سلطه ی اکدیان قرار گرفتند و نگاره ای که از آن زمان بجا مانده نمایانگر ” لوت دسته بلند ” و ” لیر” است.

پس در کل ساز های پایه و معروف آن  دوره، ” لیر و دونای و  چنگ و شیپور و لوت” بود.

در سال های 1080-1550 ق م پادشاهی نوینی پایگذاری شد

که دوره ی اخناتون و انخ آمون و نفرتیتی و … بود. این دوره

دارای فراز نشیب های مذهبی فراوانی بود که همین موضوع

باعث درخشش این دوره شد. (دوره ی یوسف پسر یعقوب)

در این چنگ بسیار نمایان شد و زلیخا که همسر عزیز مصر

بود، خود نوازنده ی چنگ بود.

در آن دوران هیچ مدرکی گواه بر نظام نت نویسی نیست. عیلامی ها نیز موسیقی برجسته ای داشتند و گروه هایی از مرد و زن که نوازندگی میکردند. همچنین در دوران رامسس سوم نیز موسیقی رواج داشت (زمان موسی پیامبر یهودیان) و لوت بزرگ و نی دو دهانه نیز بسیار محبوب شد.

موازی با جریانات گفته شده در یونان نیز موسیقی در حال پیشرفت بود و یونان که مهد تفکر فلسفه بود، موسیقی را نوعی علم تلقی میکردند و ارسطو که از فلاسفه ی بزرگ یونان و تاریخ بود، موسیقی را در علوم اوسط طبقه بندی کرد.

یونانیان از تمامی ساز های مصری و بین النهرینی استفاده میکردند و فقط اسم متفاوت یونانی بر آن میگذاشتند مانند سورینکس و سارپینکس و … و همانطور که گفته شد، ابدائی که نوعی شکوفایی محسوب میشد، ” فروبیا ” بود که در حقیقت دهانه ای چرمی بود که به فشار هوا کمک میکرد.

فلسفه که پایه ی آن شناخت مطلقات وجود است، به بررسی دقیق و درک پدیده های هستی میپردازد که از یونان شروع شد و تمامی علم های بشریت مانند ریاضی و فیزیک و … از فلسفه نشئت گرفته است. سقراط را میتوان اولین فیلسوف دانست که که خود را فیلوسوفوس یعنی دوستدار علم و دانش معرفی کرد اما قبل از سقراط نیز فیلسوف و متفکر وجود داشته است.

در 530 ق م اولین پایه های موسیقی نظری ابداع شد و این ابداع از فیثاغورث شروع شد که ریاضی دانان مشهور تاریخ است. بعد از آن به کمک سه تن از فلاسفه ی مشهور یونان یعنی سقراط و افلاطون و ارسطو که به ترتیب استاد و شاگرد بودند تکامل پیدا کرد.

فیثاغورث برای اولین بار نسبت ها و فواصل بین نتی را اندازه گیری و ابداع کرد. او فرکانس دو نت را یافت و آن ها را بر هم تقسیم کرد و عدد 9/8 را بدست آورد. این نسبت با نام نسبت فیثاغورثی نیز مشهور است.

به عنوان نکته ی پایانی تا به اینجا باید گفت که در عصر خاندان هخامنشی و سلوکی و … موسیقی از مراسم جشن بالاتر نمیرفت که محبوب ترین آن جشن انگورچینی در کشاورزی است که همراه با موسیقی محصولات را درو میکردند.(550 تا حدود 200 ق م)

از حدود سال 200 ق م به بعد موسیقی به دست روم افتاد. سه جریان بر این مسئله تاثیرگذار بود:

1- اتروریایی ها  2- یونانیان   3- شرقی ها

اتروریایی ها افرادی در منطقه ی مرکز ایتالیای کنونی بودند که بین قرن های

8 تا 6 ق م فرهنگ خود را پایه گذاری کردند که اصطلاحا به آن فرهنگ اتروسکی

میگویند. اتروریایی ها نه تنها به ساز های کوبه ای مسلط بودند، بلکه ساز های بادی را نیز خوب

میشناختند. روم بعد از آن در نمایشنامه بسیار قوی شد و بازیگران زیادی را پرورش داد.

مهاجرت مهاجران یونانی به جنوب ایتالیا باعث ایجاد کشوری به اسم یونان بزرگ یا مگن گراسیا شد. همسایگی با یونانی ها باعث تاثیر پذیری فرهنگ اتروسکی از یونانیان شد و به همین دلیل دو جریان از خود ایتالیا (اتروریایی ها و یونانی ها) و یک جریان از شرق که همان بین النهرین بود باعث شد فرهنگ روم شکل بگیرد.

کمی بعد ارگ که سازی بود از ترکیب کوبه ای و زهی و شستی دار، اختراع شد و در بازه 30 ق م تا 330 ب م محبوبیت زیادی در روم پیدا کرد. با ظهور عیسی مسیح موسیقی مسیحی رواج پیدا کرد که برگرفته از موسیقی یهودیان بود. مسیحیت طی دورانی به روم نفوذ کرد.

        

در قرون دوم و سوم میلادی در ایران مذهب ستیزی و اختلاف بوجود آمد و زرتشتیان مسیحیان را قبول نداشتند و به مخالفت با آنان میپرداختند. با این وجود در این دوران که مصادف عصر ساسانی است، موسیقی شکوفا شد و مخصوصا در دوره ی بهرام پنجم ساسانی که خود موسیقی کار میکرد و از هند نوازنده وارد کشور میکرد. با رسمیت شناخته شدن دین مسیحیت، ساز ها اثر خود را بر کلیسا گذاشتند و موسیقی مذهبی اوج گرفت. موسیقی مسیحی که بر گرفته از موسیقی یهودیان و شرقیان و … دارد، در اوج قرار گرفت و به سمت پیشرفت حرکت کرد.

منابع:

_ کتاب تاریخ موسیقی آکسفورد ( جرالد ایبرهم )

_کتاب تاریخ موسیقی بین النهرین (فرانسیس و.گالپین)